Սխտոր․ օգտակարությունն ու վնասակարությունն օրգանիզմի համար

Սխտոր․ օգտակարությունն ու վնասակարությունն օրգանիզմի համար

Սխտորը՝ բազմամյա խոտաբույսային բույս է Միջին Ասիայի Ամարիլիս
ընտանիքից, օժտված սուր համով և ուժեղ առանձնահատուկ հոտով։

Սխտորի պատմությունը
Սա հնագույն մշակաբույսերից մեկն է։ Հիշատակվում է սկսած մ․թ․ա․ 2600
թվականից՝ շումերների կավե տախտակների վրա։ Սխտորը համարվում էր
կախարդական բույս և օգտագործվում էր վնասատուներից բերքը փրկելու համար:
Ըստ եգիպտական լեգենդի՝ փարավոնը բուրգերը կառուցող ստրուկների ամենօրյա
ճաշացանկ է մտցրել սխտորի չափաբաժին՝ նրանց ֆիզիկական ուժի պահպանման
համար։ Հույները սխտորն օգտագործում էին մեղրով՝  թոքերի
հիվանդությունների բուժման, ինչպես նաև տղամարդկանց պտղաբերության
բարձրացման համար։ Հռոմում լեգեոներներն իրենց կրծքավանդակին կախում էին
սխտորը՝ որպես թալիսման, և օգտագործում էին որպես հակաբակտերիալ ու
հակամարմինային միջոց։ Եվրոպայում սխտորը համարվում էր կախարդական և
բուժիչ բույս, այն օգտագործվում էր ժանտախտի բուժման և չար ոգիների դեմ
պայքարում: 19-րդ դարում Պաստերի կողմից իրականացված՝ սխտորի առաջին
ուսումնասիրությունն ապացուցեց բանջարեղենի հակաբակտերիալ
հատկությունները․ շերտերի շրջակայքում մանրէներ չէին առաջացել։ Սխտորի
լուծույթն օգտագործվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ
վարակների դեմ պայքարում: Բանջարեղենը Ռուսաստան է տարվել 9-րդ դարում։
Իսպանական Լաս-Պեդրոներաս քաղաքը պաշտոնապես համարվում է սխտորի
համաշխարհային մայրաքաղաք։

Սխտորի օգտակարությունը
Սխտորը պարունակում է շատ օգտակար նյութեր ՝ կալիում, կալցիում, ֆոսֆոր,
B և C վիտամիններ, սելեն, մանգան, յոդ և եթերայուղեր: Միևնույն ժամանակ,
սխտորն ունի բավականին բարձր կալորիականություն ․ 100 գ պարունակում է
149 կկալ: Բայց այս կծու բանջարեղենն օգտագործում են փոքր քանակությամբ և
այն չի ազդում կազմվածքի վրա։ Այնուամենայնիվ, սխտորն օգնում է
բարձրացնել ախորժակը։

Սխտորը պարունակում է ֆիտոնցիդներ՝ ցնդող նյութեր, որոնք պաշտպանում են
բույսը մակաբույծներից և մանրէներց։ Ֆիտոնցիդները սննդի մեջ օգտագործելու
դեպքում նկատվում է մանրէազերծող, հակամարմինային և հակաբորբոքային
ազդեցություն։ Ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ մի խումբ
մարդիկ, ովքեր պարբերաբար սխտոր են օգտագործում, երեք անգամ ավելի քիչ են
մրսածություն ունենում, քան նրանք, ովքեր ընդհանրապես սխտոր չեն ուտում։
Սխտորը դրական է ազդում սրտանոթային համակարգի գործունեության վրա: Այս
բանջարեղենի կանոնավոր օգտագործումը խթանում է արյան ձևավորմանը, ինչպես
նաև իջեցնում է արյան ճնշումը և խոլեստերինը: Կրճատվում է թրոմբոզի և
արյան մածուցիկության ռիսկը: Անոթների վիճակն ազդում է թթվածնի կլանման,
օրգաններին մատակարարվող արյան հոսքի կայունության ու արագության
հատկությունների վրա, այդ իսկ պատճառով էլ սխտորն ազդում է տղամարդկանց
սեռական գործառույթի վրա։ Բացի այդ, այս բանջարեղենը նպաստում է արական
սեռական հորմոնի՝ տեստոստերոնի արտադրությանը:

 Պարզվել է, որ սխտորը նվազեցնում է քաղցկեղի առաջացման
հավանականությունը: Բանջարեղենը պարունակում է ցիտոպլազմայում գտնվող
ալիինի միացություն։ Սխտորը կտրտելիս խախտվում է բջիջների
ամբողջականությունը և ալիինը փոխազդեցության մեջ է մտնում բջջային
ֆերմենտի ալիցինազի հետ։ Արդյունքում ձևավորվում է ալիցին նյութը, որն էլ
 սխտորին տալիս է իր հատուկ հոտը: Նյութը չի ներծծվում մարմնի կողմից և
արտազատվում է քրտինքի, մեզի, շնչառության միջոցով։ Ալիցինը հակաօքսիդիչ
է և, , ինչպես պարզել են չինացի գիտնականները, կարող է  կանխել թոքերի
քաղցկեղի զարգացումը։ Նյութը սպանում է քաղցկեղի բջիջները և նվազեցնում
շնչառական համակարգում վարակիչ պրոցեսների հավանականությունը:

Կալորիականությունը 100 գ-ում
149 Կկալ
սպիտակուցներ
6․5 գ
Ճարպեր
0․5 գ
Ածխաջրեր
29․9 գ

Սխտորի վնասակարությունը
Սխտորը պարունակում է հզոր նյութեր, որոնց ավելցուկը կարող է հանգեցնել
անցանկալի հետևանքների: Նրանց մասին պատմել է Ալեքսանդր Վոյնովը, ով
հանդիսանում է «WeGym» մարզասրահների ցանցի դիետայի և վերականգնման
հարցերով խորհրդատու․«Սննդակարգի մեջ սխտորը պետք է շատ զգույշ
օգտագործել և չչարաշահել այն, քանի որ ֆիտոնցիդների ավելցուկն
օրգանիզմում կարող է հանգեցնել թունավորման։ Սխտոր չպետք է ուտել դատարկ
ստամոքսին, ինչպես նաև այն  չպետք է օգտագործեն ստամոքս-աղիքային
հիվանդությունների սրացմամբ տառապող մարդիկ, որպեսզի չառաջանա այրոց կամ
ցնցումներ։ Այս բանջարեղենը խթանում է ախորժակը, այնպես որ  պետք է
սահմանափակել դրա օգտագործումը դիետաների ընթացքում: Էպիլեպսիայի ժամանակ
պետք չէ օգտագործել սխտոր, քանի որ այն կարող է նոպաներ առաջացնել։
Զգուշորեն տալ այս բանջարեղենը երեխաներին և ալերգիկներին, հատկապես՝
թարմ վիճակով։»

Սխտորի օգտագործումը բժշկության մեջ
Դեղագործությունն առաջարկում է սխտորի հիմքով բուսական դեղամիջոցներ՝
փոշու տեսքով պարկուճների մեջ և որպես թուրմ։ Դեղամիջոցները ցուցված են՝
մրսածության, բորբոքային գործընթացների, սրտանոթային համակարգի
հիվանդությունների ժամանակ և որպես քաղցկեղի համապարփակ բուժման  մաս։
Թուրմն օգտագործվում է արտաքինից՝ կոշտուկների և մաշկային բորբոքումների
դեմ։ Ալեքսանդր Վոյնովը նշում է, որ չնայած դեղամիջոցի բնական
կազմությանը, պետք չէ զբաղվել ինքնաբուժությամբ և  նախքան օգտագործելը
պետք է խորհրդակցել բժշկի հետ, որպեսզի նա վերահսկի դեղաչափն ու
ընդունման եղանակը։ Ամբողջ աշխարհում սխտորը օգտագործվում է ժողովրդական
բժշկության մեջ: Հնդկացիներն այն օգտագործում են ասթմայի բուժման համար,
ֆրանսիացիները բուժում են գրիպը, գերմանացիները բուժում են թոքախտը,
ստամոքս-աղիքային տրակտի հիվանդությունները և նույնիսկ ճաղատությունը:
Ավանդական արևելյան բժշկության մեջ սխտորը դասվում է այն մթերքների
շարքին, որոնք բարելավում են նյութափոխանակությունը և խթանում
մարսողական գործընթացը: Սխտորի օգտակար ազդեցությունը սրտանոթային
համակարգի վրա նշվել է 2007 թ.-ի ուսումնասիրության մեջ: Պարզվել է, որ
սխտորի բաղադրիչների փոխազդեցությունը  արյան կարմիր բջիջների հետ
առաջացնում է անոթների լայնացում և իջեցնում արյան ճնշումը: Ամերիկացի
գիտնականները պարզել են, որ սխտորի մզվածքը ոչնչացնում է զարկերակների
խցանումները և օգնում կանխել սրտի նոպաները։ Դիալիլ-սուլֆիդը սխտորը
դարձնում է արդյունավետ միջոց՝ սննդային թունավորում առաջացնող մանրէների
դեմ։ Դրա հիման վրա գիտնականները նախատեսում են մշակել հակաբակտերիալ
դեղամիջոց: Սխտորի մեջ առկա ալիցինի հակաքաղցկեղային հատկությունները
հաստատել են Կալիֆոռնիայի համալսարանի ուսումնասիրությունները:
Լեյկոցիտների գամմա - ճառագայթահարման փորձերի ընթացքում պարզվել է, որ
սխտորի մզվածքում մշակված բջիջները պահպանել են իրենց կենսունակությունը՝
ի տարբերություն սովորական պայմաններում ապրող բջիջների: Այսպիսով,
սխտորի պատրաստուկները լավ պրոֆիլակտիկա են հանդիսանում իոնային
ճառագայթների հետ շփում ունեցող մարդկանց համար։ Սխտորն օգտագործվում է
նաև կոսմետոլոգիայում: Սխտորի մզվածքներն ու շիճուկները հանդիպում են
մազաթափության և սնկային հիվանդությունների դեմ արտադրանքների և
բորբոքված մաշկի  խնամքի կազմության մեջ։ Սխտորի հակաբորբոքային և
մանրէազերծիչ հատկություններն այն դարձնում են արդյունավետ միջոց այս
հիվանդությունների դեմ: Ժողովրդական բժշկության մեջ սխտորի դիմակների
համար կան բազմաթիվ բաղադրատոմսեր, բայց դրանք պետք է օգտագործվեն միայն
մաշկաբանի հետ խորհրդակցելուց հետո ՝ այրվածքներից և ալերգիկ
ռեակցիաներից խուսափելու համար:

Սխտորի օգտագործումը խոհարարության մեջ
Սխտորը պատվավոր տեղ է զբաղեցնում աշխարհի բոլոր խոհանոցներում։ Սննդի
մեջ օգտագործվում են և՛ գլուխը, և՛ կանաչ ծայրերը։ Թարմ սխտորն
ավելացնում են աղցաններին, շոգեխաշած ուտեստներին, մսին և խառնում են
յուղին՝ բույր հաղորդելու համար։ Կանաչ ծայրերը մարինադացնում են։
Միացյալ Նահանգներում անսովոր ուտեստներ են պատրաստվում սխտորից `ջեմ և
պաղպաղակ: Ջերմամշակումը նվազեցնում է համի և հոտի սրությունը, բայց նաև
նվազեցնում է մի շարք սննդանյութերի ակտիվությունը։ Պետք է հաշվի առնել,
որ թարմ սխտոր ուտելուց հետո դեռևս մի որոշ ժամանակ պահպանվում է նրա
հոտը, որն անհնար է վերացնել մաստակ ծամելով կամ ատամները խոզանակով
մաքրելով, քանի որ ցնդող միացություններն արտազատվում են քրտինքի, թքի
կամ մաշկի ճարպի միջոցով։ Սխտորը խորհուրդ է տրվում օգտագործել
ամբողջական՝ հացահատիկային շիլաներով, որոնք պարունակում են շատ ցինկ և
երկաթ, քանի որ այս բանջարեղենը նպաստում է այդ տարրերի ավելի լավ
ձուլմանը:

Թխված սխտոր
Թխված սխտորն ավելացնում են տապակած կարտոֆիլին կամ քսում են
չորահացերին։ Խառնում են կարագով և ավելացնում թխված ուտեստներին և
թանձրուկներին։
·    Սխտոր՝ մի քանի ամբողջական գլուխ, առանց ծայրերի
·    Ձիթայուղ

Մաքրել գլուխները մի քանի արտաքին շերտերից ՝ թողնելով վերջինը: Կտրել
գլխիկը՝ առանձնացնելով շերտերը։ Ավելացնել ձիթայուղը և ամեն մի գլուխն
առանձին փաթեթավորել  փայլաթիթեղի մեջ: Դնել թխման թերթիկի վրա և թխել 40
րոպե՝ 180 աստիճան ջերմությամբ։ Ճշգրիտ ժամանակը կախված է չափերից։

Թթվասերով և սխտորով թանձրուկ
Մայոնեզի՝ օգտակար և ցածր կալորիականությամբ փոխարինող։ Հրաշալի բաղադրիչ
մաս է աղցանների համար, ինչպես նաև թանձրուկ՝ մսի, ձկան, բանջարեղենի և
թխված ուտեստների համար։ Կարելի է օգտագործել ցանկացած կանաչեղեն։
·    Սխտոր՝ 5 միջին պճեղ
·    Թթվասեր (10 %)՝ 1 բաժակ
·    Կանաչեղեն՝ մաղադանոս, սամիթ, համեմ՝ ընդամենը կես կապ
·    Աղ, պղպեղ՝ ըստ ճաշակի

Կանաչին լվանալ և մանր կտրատել։ Մաքրած սխտորն անցկացնել սխտորճզմիչով։
Այս ամենը խառնել թթվասերի հետ, ավելացնել աղ ու պղպեղ և խառնել։

Ինչպես ընտրել և պահել սխտորը
Ընտրելու ժամանակ անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել հոտի և բորբոսի
բացակայությանը: Սխտորի գլուխը պետք է լինի չոր կեղեւի մեջ՝ առանց
վնասվածքների և դատարկությունների։ Աճող ծայրերը աստիճանաբար նվազեցնում
են բանջարեղենի օգտակարության աստիճանը, ուստի ավելի լավ է գնել գլուխը՝
առանց կանաչ ծայրերի։ Սառնարանում սխտորը պահվում է մեկ ամսից ոչ ավել․
չափից շատ խոնավությունից սկսում է փչանալ։ Ավելի երկար պահեստավորման
համար հարմար են չոր, մութ, զով վայրերը, ինչպիսիք են՝ ստորգետնյա
տարածքները։ Մաքրված գլխիկները մի քանի օր պահվում են սառնարանում, բայց
հարկավոր է այն պահել փակ տարրայի մեջ, այլապես նրա հոտը դեռ երկար կմնա
սառնարանի խցիկի մեջ։

Աղբյուրը